مساجد و نقش آفرینی در عرصه جهاد اقتصادی

مساجد و نقش آفرینی در عرصه جهاد اقتصادی

کارکرد اقتصادى مسجد به طور غیر مستقیم است و تأثیرى که بیشتر از طریق موعظه، نصیحت و بیان احکام خرید و فروش و انجام کارهاى اقتصادى صورت می گیرد و نیز تاکید فراوان فرمایشان حضرت رسول اکرم(ص) و ائمه هدى‏ مبنى بر رعایت انصاف و عدالت در انجام معاملات و انجام دادن کار اقتصادى فقط با هدف رضایت خداوند و رفع حوائج و نیاز مسلمانان و نه در نظر گرفتن انگیزه مادى و سودجویانه، همه اینها زمینه‏ هایى برای ایجاد رقابت سالم و تأثیر در روند معاملات و کارهاى اقتصادى هستند.

مسجد نبوى به عنوان مرکز خدمات اجتماعى نیز مورد استفاده بود. اموال عمومى در این مسجد تقسیم و غنایم جنگى نیز در آنجا میان مسلمانان توزیع می ‏شد. در صحیح بخارى آمده است: “مالى را از بحرین براى رسول‏ خدا(ص) آورده بودند. آن حضرت فرمود: آن را در مسجد توزیع کنید. و این بیشترین مالى بود که در این مدت براى پیامبر(ص) آورده بودند. آنگاه رسول‏ خدا(ص) براى اداى نماز به مسجد آمد. پس در کنار آن مال نشست و هیچ کس نبود مگر اینکه پیامبر(ص) چیزى از آن مال را به او بخشید”.

پیامبر(ص) در هنگام نصب “عتّاب” به سمت استاندارى مکه و امام جماعت مسجدالحرام، عتّاب را فرمان داد تا درباره چهار نوع معامله‏ ناروا که در جامعه آن روز رایج بود تبلیغ کند و مردم را از انجام چنین معاملاتى باز دارد.

در یکى از جمع ‏ها که پیامبر اکرم(ص) مشغول خواندن نماز جمعه بود کاروانى به مدینه آمد و طبل و دهلش را براى جمع شدن مردم به صدا درآورد، مردم به خاطر وابستگى اقتصادى که به چنین کاروان هایى داشتند از پاى خطبه پیامبر برخاستند و به سوى کاروان رفتند و بیش از ده نفر همراه آن حضرت نماندند که خداى تعالى‏ آنان را به خاطر این عمل توبیخ کرده و مورد مذمت قرار داده است و شأن نزول آیات مربوط به جمعه در سوره جمعه در همین ارتباط بوده است.

در صدر اسلام اکثر تجّار و بازرگانان به محض اینکه وارد شهرها می ‏شدند به مساجد مراجعه می ‏کردند. (با توجه به نقش محوریت مساجد) و حضور این تجّار و بازرگانان در مسجد نشان از ورود کالاهاى جدیدى داشت که به محض اتمام نماز خریداران کالا وارد بحث و مذاکره براى خرید و فروش یا مبادله می شدند. اگر چه مستقیماً خرید و فروش در داخل مسجد انجام نمی ‏گرفت و هنگام حضور در مسجد اصل همه کارها بر محور عبادت و نیایش بود، دید و بازدید و گفتگو براى تبادل و خرید بعد از انجام اعمال عبادى صورت می ‏گرفت.

بیت‏ المال در مسجد نگهدارى می شد و تنظیم قراردادها در مسجد انجام می ‏گرفت. ناصرخسرو قبادیانى، مورخ و جهانگرد معروف، خود ناظر نوشتن قراردادها و تنظیم سندها بود و این کارها را از فعالیت هاى پررونق مسجد عمر خود ذکر کرد.

خزانه یا دارالمال، معمولاً روى چند ستون مستقل در وسط مسجد ساخته می ‏شد تا از همه جهت در معرض دید باشد و کاملاً محافظت شود. علاوه بر بیت ‏المال مسلمانان، اهالى محل یا شهر، اشیاى قیمتى خود را به آنجا می ‏سپردند.

بازرگانان هنگام مسافرت هاى خود که اغلب به درازا می ‏کشید، اموال با ارزش خود را در خزانه به امانت می گذاشتند و پس از بازگشت پس می ‏گرفتند.

از دیگر خدماتى که در زمینه اقتصادى در زمان رسول خدا(ص) در مسجد صورت می ‏گرفت، پخش کمک هاى مالى میان مسلمانان بود. در آن زمان هرگاه مالى از ناحیه ه‏اى به مدینه می ‏رسید آن را به مسجد پیامبر(ص) می ‏آوردند و با نظر آن حضرت میان مردم تقسیم می ‏شد. این دستورات و قوانین فراگیر اسلام در شکل ‏گیرى اجتماعى سیاسى و اقتصادى جوامع مؤثر بوده است، چنانکه تا قرن‏ها، بیشتر فعالیت‏هاى شهرهاى اسلامى بر مدار یک مسجد با موقعیت مرکزى انجام می ‏گرفت و مساجد به ویژه مسجد جامع به شهرهاى اسلامى چهره‏اى کاملاً مشخص می ‏بخشید، این نقش کانونى (مسجد جامع و بازار با محله‏ هایش) همواره منشأ تحرک‏هاى اجتماعى، سیاسى و اقتصادى در اسلام و نیز روابط نزدیک دانشمندان با طبقه متوسط شهرى بوده است.

بیت ‏المال همیشه در مسجد اصلى شهر نگهدارى می شد. این سنت به نخستین روزهاى خلافت اولین خلیفه اسلامى باز می ‏گردد. وى مسجد را محل مطمئنى براى نگهدارى ثروت امت می ‏دانست. نقل شده است که خازن بیت‏ المال، “اسامه ا‏بن زید تَنُوخى” در مسجد عمرو براى بیت‏ المال مصر در جلو منبر قبّه‏اى بر چند ستون ساخت.

بیت ‏المال دمشق مدتى در مسجد اموى نگهدارى می ‏شد. پیترسن می ‏نویسد: در فلسطین، بیت ‏المال هر شهر در مسجد اصلى آن نگهدارى می ‏شد. این سنت بدان سبب بیشتر تقویت شد که دولت گاهى از مسجد براى انجام امور مالى عمومى خود بهره می برد.

از جمله نوع دیگر کارکرد اقتصادى که عمدتاً در مساجد و با مشارکت و همیارى مردم و در راستای کمک اقتصادى به مردم، انجام می ‏گیرد، می ‏توان از: تشکیل صندوق قرض ‏الحسنه، ارائه خدمات بانکى اعم از حفظ سپرده‏ هاى مردم و واگذارى وام بدون بهره که از طریق شوراى صندوق قرض‏ الحسنه است، نام برد.

این سنت حسنه قرون متمادى است که بین مؤمنین نمازگزار مساجد انجام می ‏شود. با توجه به تأکیدات فراوان آیات و روایات درباره منع انجام معاملات ربا، تشکیل صندوق هاى قرض ‏الحسنه از بهترین روش هاى اقتصادى براى رفع احتیاجات مالى و اقتصادى مردم است که خاستگاه اولیه تشکیل این نوع صندوق هاى خیریه و قرض ‏الحسنه مساجد بوده ‏اند.

علاوه بر آن می ‏توان از تشکیل فروشگاه ها و تعاونی ‏هاى مصرف محله نام برد که توسط هیئت امناء مساجد برای رفع نیازهاى ضرورى جمعیت، حوالى مسجد انجام می ‏گیرد و نوع دیگر کارهاى اقتصادى که عمدتاً در مساجد صورت می ‏گیرد و بیشتر جنبه خیرخواهانه و بشر دوستانه دارد، جمع آورى پول براى مستمندان و نیازمندان و خرید جهیزیه براى خانواده‏ هاى کم درآمد و فقیر و پیدا کردن کار براى بیکاران و نیز جمع آورى کمک و اعانه براى ساخت کارگاه هاى تولیدى و مراکز کوچک اقتصادى که در امر کمک رسانى و با هدف خیرخواهانه و فى سبیل‏الله در حال انجام و فعالیت است.

با توجه به اینکه در ادوار گذشته، مساجد در مرکز شهر بود و بازار در کنار آن ایجاد می شد، اکثر مساجد داراى حجره ‏ها و دکاکین بوده‏ اند که درآمد حاصل از اجاره یا تجارت آنان براى مسجد هزینه می شد، و این درآمدها بخشى از فعالیت‏هاى اقتصادى مسجد را تشکیل می داد که در راه کارهاى عام ‏المنفعه یا تعمیر و نگهدارى و توسعه مساجد یا در امر کمک به ابن‏ سبیل و فقیران و مستمندان هزینه می ‏شد.

از دیگر راه هاى تأمین هزینه مساجد وقف است. معمولاً بعضى از مساجد داراى زمین، مغازه یا کارگاه‏ هاى تولیدى هستند که توسط مؤمنین با هدف توسعه و ترویج فرهنگ اسلامى وقف می ‏شد و درآمد حاصل از این زمین ها بالنسبه صرف امورات فوق الاشاره می شد.

از دیگر نقش غیر مستقیم مسجد در امر اقتصاد، جلسات وعظ و خطابه و سخنرانى ائمه جماعات و سخنرانان در مساجد درباره رعایت اخلاق اسلامى در معاملات اقتصادى است. با توجه به اینکه مساجد در اکثر کشورهاى جهان اسلام داراى محوریت اصلى بوده و در مرکز بازار و مرکز اقتصادى هر شهر مسجد داراى نقش فعالى است و هنگام نماز مسجد محل مراجعه بازاریان، کسبه و اصناف اطراف بازار است. امام جماعت نیز در هر جلسه نماز با دعوت نمازگزاران که عمدتاً در فعالیت‏هاى اقتصادى فعال هستند، به رعایت اخلاق اسلامى و اخلاق اقتصادى با نقل آیات، روایت و احادیث حضّار را به رعایت انصاف و عدل در معاملات و کارهاى اقتصادى دعوت می ‏کند که این موعظه و سخنرانى ائمه جماعت در مسجد تأثیرى عمیق در نمازگزاران ایجاد کرده و به تبع، آنان از نظر اخلاقى و براى رعایت مسائل شرعى مجبور به فعالیت سالم اقتصادى می ‏شوند.

خدمات بین مساجد و بازرگانان متقابل بوده است. یعنى همچنانکه مسجد در امر اقتصادى به کمک تجار و بازرگانان شتافت، بازرگانان نیز نقش مهمى در گسترش اسلام و ساخت مساجد در مسیر حرکت و دیگر سرزمین‏هاى دور دست داشتند.

ونساى مونتاى دانشمند فرانسوى می گوید: این نیز شیوه بازرگانان مسلمان در سرزمین‏هایى بود که در شرق هندوستان قرار داشت. اگر کاروان هاى بازرگانان مسلمان در یک محل چند بار فرود می آمدند، در آنجا مسجدى می ‏ساختند تا محل تجمّع آنان باشد. چیزى نمی گذشت که مردم محل به این مسجد روى می آوردند و به اسلام می ‏گرویدند. راه هاى بازرگانى، راه هاى اسلام در آسیا بود؛ چنانکه در آفریقا نیز راه اسلام همینطور بود.